Avtobozordagi adolat qayerda?
Ekologiya bahonasida bozorni bo‘g‘ish: utillash yig‘imi ortidan kim yutadi?
2025-yil 1-maydan boshlab O‘zbekistonda elektroavtomobillarga qo‘llaniladigan utilizatsiya yig‘imi 4 baravar oshiriladi. Rasmiylar bu qarorni ekologiyani himoya qilish bilan izohlayapti, biroq amalda bu oddiy iste’molchilar zimmasiga tushadigan navbatdagi moliyaviy yukdir.
Yangi tartib faqat xorijdan keltirilgan elektroavtomobillarga taalluqli bo‘ladi — ya’ni, bu aslida yashirin bojxona boji bo‘lib, mahalliy yig‘uvchilarga bozorni to‘liq nazorat qilish imkonini beradi. Bunday imtiyozga ega zavodlar esa ko‘pincha Xitoyda ishlab chiqarilgan avtomobillarni yurtimizda yig‘ib, ularni mahalliy deya sotmoqda.
Yig‘im ko‘paydi, narxlar ham oshdi
Yangi tartibga ko‘ra, ishlab chiqarilganiga 3 yildan kam bo‘lgan elektroavtomobil uchun utillash yig‘imi 120 baravar miqdoridagi BHM (taxminan 3 500 dollar) etib belgilanadi. Oldin bu miqdor 30 BHM edi. Bunda, mahalliy “ishlab chiqaruvchilar” utillash yig‘imidan 2030-yilgacha ozod qilingan.
Xitoydan bevosita olib kelingan elektroavtomobillar, jumladan, BYD Song Plus Champion, ko‘pchilikka tanish. Rasmiy distribyutorlar ushbu modelni bozorda 5–6 ming dollar qimmatroq narxda taklif qilishmoqda. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, mustaqil importyorlar to‘liq to‘lovni amalga oshirishadi — QQS, utillash yig‘imi, UzTest sinovlari, deklaratsiya xizmatlari — shunday bo‘lsa-da, ularning mashinalari rasmiylardan o‘rtacha 15% arzonroq.
Kimga foyda, kimga zarar?
Qaror natijasida zarar ko‘radigan birinchi qatlam — oddiy xaridorlardir. Ayniqsa, arzonroq, ekologik toza avtomobil sotib olmoqchi bo‘lgan o‘rta va past daromadli qatlam vakillari. O‘zbekistonda bugun ham ko‘plab fuqarolar xorijda ishlashga majbur, chunki ichki iqtisodiy sharoit ularni ushlab qola olmayapti.
Tashqi ko‘rinishda barchasi “ekologiya”, “strategik xavfsizlik” va “ish o‘rinlari” nomidan amalga oshirilmoqda. Ammo haqiqatda bu qarorlar erkin bozor iqtisodiyoti tamoyillariga zid. Aksincha, raqobatni cheklab, yuqori narxlar orqali oddiy odamlarning imkoniyatini kamaytiradi.
Qonunlar kimga ishlaydi?
Bugungi kunda rasmiy BYD dilerlari o‘sha mashinani mustaqil import qiluvchilarga nisbatan minglab dollarga qimmatroq sotmoqda. Misol: BYD Song Plus Champion.
Mahalliy yig‘uvchilar soliqdan, utillash yig‘imidan ozod.
Mustaqil importyorlar — to‘liq to‘lov bilan mashina olib kirishadi.
Narx farqi 5–6 ming dollar.
Tanlov yo‘qligi sababli — xaridor majbur rasmiydan oladi.
Yangi tartiblar, jumladan:
- UzTest poligonida har bir mashina sinovi
- Yagona sertifikatlash tizimi
- Utillash yig‘imining oshirilishi
Ekologikmi yoki siyosiymi?
Rasmiylar utillash yig‘imining maqsadi akkumulyatorlarni qayta ishlash infratuzilmasini yaratish, deydi. Ammo hozircha O‘zbekistonda bunday zavod yo‘q. Eng achinarlisi — yig‘im batareya hajmi, materiali yoki chiqindiga bog‘liq emas. Ya’ni, BYD Seagull egalari ham, BYD Tang egalari ham bir xil to‘laydi.
BYD в Узбекистане получает огромные льготы, которые в 8 раз больше прямых налогов
Bu esa xalqaro savdo normalariga — xususan, Jahon savdo tashkiloti (JST) tamoyillariga zid. JSTga ko‘ra, soliq va yig‘imlar xorijiy va mahalliy tovarlarga bir xil bo‘lishi kerak. Yashirin bojxona yig‘imlari ochiq savdo siyosatiga to‘g‘ri kelmaydi.
Haqiqiy iqtisodiy xulosa
Hukumat vakillari bunga “ish o‘rinlari yaratilmoqda” deya izoh beradi. Ammo avtomobil sanoati O‘zbekistonda to‘liq emas — asosan CKD yoki SKD yig‘ish. Bu esa real sanoat emas, balki monopoliya. Mamlakatga foyda keltirmaydi, ammo xaridorlar uchun zararni oshiradi.
❌ G‘arbda — ochiq bozorda raqobat, ekologik imtiyozlar ✅ O‘zbekistonda — yopiq bozor, monopoliya, soliq yuklari
Xulosa
Yangi utillash yig‘imi — bu ekologiya haqida emas, bu bozorni boshqarish haqida. Bu oddiy xaridorlar hisobiga ma’lum kompaniyalarga raqobat ustunligini yaratish siyosatidir. Foydani kim oladi? “Investitsiyachi”lar. Xarajatni kim qiladi? Oddiy odam.
